Bonvolu pardoni min, ĉar ĉi tiu demando estas iom pedanta.
Mi scivolas kiel priskribi agojn aŭ okazaĵojn, kiuj ne havas definitan aŭ sciitan tempon.
Iuj lingvoj havas verban aspekton sen specifa senco de tempo (angle, gnomic/generic aspect), kiu priskribas generalajn verojn anstataŭ specifaj okazaĵoj. Tamen, la plimulto da lingvoj (eŭropaj, almenaŭ) ne havas apartan sentempan aspekton (gnomic aspect), sed anstataŭe uzas iun alian aspekton/verbtempon kaj fidi la kuntekston por klarigi.
Ekzemple, la angla kutime uzas la present continuous tense anstataŭ la present tense por priskribi nuntempajn okazaĵojn: "I am cooking." anstataŭ "I cook.". Do, oni povas uzi la present tense por sentempaj okazaĵoj kaj ĝi kutime estus komprenita kiel sentempa verbo: "I cook" signifas ke oni kuiremas aŭ kapablas kuiri.
Aliekzemple, la franca kutime nur fidi la kuntekston por klarigi: "I am cooking." kaj "I cook." kutime ambaŭ estas "Je cuisine.". Kvankam, oni ankaŭ povas diri "Je suis en train de cuisiner." por la antaŭan.
Kiel oni farus ĝin en Esperanto? Laŭ tiu, kiun mi vidis, homoj ĉiam uzas "-as" por ambaŭ la nuntempa (present) ambaŭ la sentempa (gnomic) kaj tute fidi la kuntekston por senplursencigi. Mi havas kelkajn zorgojn pri ĉi tio.
La uzo sentempa de "-as" estas iel kontraŭ la Fundamento laŭvorte.
La Fundamento tre klare diras ke la finaĵo "-as" estas la present tense:
a) The present tense ends in as, e. g. mi far'as, „I do”.
a) Le présent est caractérisé par as; ex.: mi far'as ― je fais.
Ĝi ne mencias la gnomic/generic aspect aŭ ion ajn similan.
Sed, kion precize signifas la present tense / le présent? En la angla kaj la franca, la present tense estas ofte uzita kiel sentempa aspekto, sed, laŭvorte parolante, la present tense ne estas la sentempa aspekto. Ĉu Esperanto do heredu la sentempa uzo de la present tense el la angla kaj la franca, aŭ ne?
Pri ĉi tiu temo, la PMEG ŝajne memkontraŭdiras:
AS-verbo montras, ke la ago aŭ stato estas reala, efektiva, kaj ke ĝi komenciĝis, sed ne finiĝis. Tio signifas, ke la ago aŭ stato okazas ĝuste nun, aŭ ke ĝi okazas kutime, aŭ ke la afero validas ĉiam:
La unua frazo kaj la dua frazo estas paradoksa. "ĝi komenciĝis, sed ne finiĝis" kaj "[...], aŭ ke ĝi okazas kutime, aŭ ke la afero validas ĉiam" kontraŭdiras unu la alian.
La Ekzercaro de la Fundamento §12 enhavas:
Kvin kaj sep faras dek du.
Ĉi tio estas ekzemplo de la sentempa aspekto. La adiciado de kvin kaj sep ne estas okazaĵo. Ĝi ne estas reala. Ĝi ne komenciĝis. Ĝi ne daŭras.
Se oni havus tre malrapidan kalkulilon, kaj tajpas "5+7", tiam atendas la respondon, oni povus diri "Kvin kaj sep faras dek du." ("Five and seven are making twelve."). Sed, se ne estas tiel, la frazo ne estu en la present tense; ĝi estu en la gnomic aspect.
Do, ni povas konkludi, ke Zamenhof eraris kiam li skribis "present tense", kaj ke li vere celis, ke la finaĵo "-as" povu uzati kiel la present tense aŭ kiel la gnomic aspect, kiel la parolanto volas.
La ekzistado de la sentempa uzo de "-as" plursencigas kelkajn frazojn.
Mi pensas, ke ekstere ludas hundidoj.
Kion ĉi tio signifas? Oni povas traduki ĉi tiun frazon al la angla kiel ajna el la du jena frazo:
Sentempa: I think that, outside, puppies play.
Nuntempa: I think that there are puppies playing outside.
La "-as" finaĵo de Esperanto estas plursenca - ambigia.
Êc se oni aldonas iun adverbon kiel "ĝenerale" aŭ "nun", ĝi akoraŭ estas plursenca:
Mi pensas, ke ekstere nun ludas hundidoj.
Sentempa: I think that, outside, puppies now play.
Nuntempa: I think that there are now puppies playing outside.
Mi pensas, ke ĝenerale ekstere ludas hundidoj.
Sentempa: I think that, in general, outside, puppies play.
Nuntempa: I think that there are generally puppies playing outside.
Se oni volas priskribi ja nuntempan okazaĵon, oni povus uzi la present continuous tense kiel la angla:
Mi pensas, ke ekstere estas ludantaj hundidoj.
Sed, se oni volas priskribi sentempan okazaĵon, oni devas tute fidi la kuntekston por senplursencigi. Fakte, mi ne povas elpensi kiel diri ĉi tiun frazon sentempe sen duobla senco.
Eĉ "Mi pensas, ke ekstere hundidoj emas ludi." povus kompreniti kiel la nuntempa: "I think that there are puppies outside who have a tendency to play.". Estus iom stranga kompreni ĝin tiel, tamen se mi ne eraris, ĝi estus ĝusta interpreto laŭ la gramatiko de Esperanto.
Ĉar la nedifinita artikolo ne estas necesa, "hundidoj" povus kompreniti kiel aŭ "some indefinite number of puppies" aŭ "puppies, in general". Do, "Hundidoj ludas." povus kompreniti kiel aŭ "Puppies play." aŭ "There are puppies playing.". Se oni ĉiam devus uzi la nedifinita artikolo kiam oni scribas nuntempe, tiam ĉi tiu problemo povus solviti de la evitado de la nedifinita artikolo kiam oni scribas sentempe.
Sentempa aspekto en Esperanto
Interese, efektive ekzistas la sentempa aktiva participo (gnomic aspect active participle) en Esperanto, malgraŭ ke Esperanto ne havas (ekskluziva) sentempa aspekto. Oni povas vidi ĝin en la vortoj "studento" kaj "prezidento".
Ankaŭ, Esperanto ne oficiale havas kondicionalaj participoj, sed pere de anologio kun la aliaj Esperantaj participoj kaj la kondicionala verba finaĵo "-us", la kondicionalaj participoj "-unta" kaj "-uta" derivitis (kvankam, ili estas tre malofte uzataj).
Do, kial ne laŭ la alia direkto? Oni povus derivi la sentempan finitivan verban finaĵon "-es" el la sentempa aktiva participo "-enta".
| Finitiva | Aktiva participo | Pasiva participo | |
|---|---|---|---|
| Pasinta | -is | -inta | -ita |
| Nuntempa | -as | -anta | -ata |
| Venonta | -os | -onta | -ota |
| Sentempa | (-es) | -enta¹ | / |
| Kondicionala | -us | -unta¹ | -uta¹ |
| Volitiva | -u | / | /² |
¹ Efektivaj, sed maloftaj kaj ne oficialaj
² "-enda" kaj "-inda" estas tre similaj al volitivaj pasivaj participoj, sed ne ekzakte
Do, oni povus diri "I think that, outside, puppies play." kiel:
Mi pensas, ke ekstere ludes hundidoj.
Ankaŭ, oni povus diri:
Kvin kaj sep fares dek du.
Kvankam, en tiu lasta ekzemplo, ĝi estas sennecesa, ĉar ĝi estas jam klara pro la kunteksto (se vi ne havas tre malrapidan kalkulilon).
Do...
Mi ne celas proposi ke ni ŝanĝu Esperanton.
La plursenceco de la finaĵo "-as" ne estis problemo dum pli ol cent jaroj. Preskaŭ ĉiam, kiel en la franca, estas sufiĉa kunteksto por senplursencigi.
Mi tamen pensas, ke ĉi tiu temo troviĝigas interesajn demandojn.
- Kiel alimaniere oni povas klare diri sentempe? Kiel oni povas diri "I think that, outside, puppies play." Esperante? Ĉu la finaĵo "-es" estus utila?
- Ĉu estus akceptebla uzi la ne oficialan finaĵon "-es"? Ĝi ne estus laŭ la Fundamento; sed, ĉu ĝi estus kontraŭ la Fundamento?
Demandoj rilatitaj:
